کرونوس کانال دانش و علوم به زبان فارسی – اخبار علمی و تحلیل
ویدیوی جدید ما روی یوتیوب و آپارات قرار گرفت. در این ویدیو به روش‌های تعیین جنسیت در انسان و حیوانات دیگر پرداخته و سپس به چند نکته‌ی جالب در مورد روش تعیین و تغییر جنسیت در بعضی از موجودات می‌پردازیم. منبع این ویدیو، سخنرانی دکتر جودیت مانک، استاد ژنتیک دانشگاه لندن با عنوان تکامل نرها و ماده‌ها است.
تقریباً در همه‌ی موجودات زنده، جنس نر با جنس ماده تفاوت‌های بیولوژیکی دارند. جنس یک موجود در بسیاری از مواقع موجب ایجاد تأثیرات شگرفی در نحوه‌ی رفتار ارگانیسم، ظاهر، شیوه‌ی زیست و در پاره‌ای موارد حتی نحوه‌ی مرگ آن ارگانیسم می‌شود. این تغییرات محصول نیروهای فرگشتی وارده بر جنس‌های نر و ماده بوده و گاهی موجب شکل‌گیری تغییرات عمده بین جنسیت‌های متفاوت می‌شود.
ما و همه‌ی موجودات زنده در سلول‌های بدنمان ساختارهایی به نام کروموزوم داریم. این کروموزوم‌ها حاوی ژن‌هایی هستند که اطلاعات مربوط به نحوه‌ی شکل‌گیری، رشد و کارایی ارگانیسم‌های مختلف بدنمان در آن‌ها نگهداری می‌شود.
انسان و بسیاری از پستانداران در بدنشان ۴۶ کروموزوم دارند که همه‌ی اطلاعات زیستی بدن ما را یدک می‌کشند. جنسیت انسان با استفاده از جفت کروموزوم آخر که به جفت XY معروف است اتفاق می‌افتد. اگر هر دوی این جفت یک شکل داشته باشند (هر دو X باشند) جنس ماده و اگر یکی از آن‌ها از دیگری کوچک‌تر باشد (یکی X و دیگری Y باشد)، جنس نر شکل می‌گیرد. کروموزوم X به مراتب از کروموزوم Y بزرگ‌تر است و به نظر می‌رسد اطلاعات مربوط به شکل‌گیری مغز در آن نهفته باشد. عده‌ای از دانشمندان معتقدند کروموزوم Y که کوچک‌تر از X است، در گذشته‌های دور بزرگ‌تر بوده و احتمالاً با کروموزوم X تفاوتی نداشته است. با این فرض به نظر می‌رسد طی هزاران سال این کروموزوم به مراتب کوچک‌تر شده و این دانشمندان معتقدند اگر این روند ادامه یابد، کروموزم Y کلاً ناپدید شده و دیگر چیزی به نام جنس نر در انسان نخواهیم داشت. عده‌ی دیگری از صاحب‌نظران با این موضوع مخالفند و معتقدند روند تکامل کروموزوم Y نشان می‌دهد این کروموزوم در آینده کوچک‌تر خواهد شد اما هرگز ناپدید نخواهد شد.
کروموزوم Y در بسیاری از موجودات موجب تعیین جنسیت نر شده و همچنین موجب ایجاد تنوع ظاهری در این جنس می‌شود. در برخی از انواع ماهی‌ها، کروموزوم Y از کروموزوم X بزرگ‌تر بوده و این باعث ایجاد تنوع ظاهری شگرفی در جنس نر می‌شود در حالی که جنس ماده از تنوع ظاهری کمتری برخوردار است.
در حالی که تعیین جنسیت در بیشتر پستانداران به دلیل تمایز بین دو کروموزوم X و Y شکل می‌گیرد، در بسیاری از موجودات دیگر همچون اردک‌ها، جفت کروموزومی W و Z منجر به تعیین جنسیت می‌شوند.
برخی از ماهی‌ها می‌توانند با استفاده از یک روش تعیین جنسیت به نام نرمادگی (Hermaphroditism) جنسیت خود را به اختیار خود تغییر دهند. دلقک‌ماهی یکی از این موجودات است. جنسیت برخی از دیگر ماهیان از جمله گونه‌ی Lythrypnus dalli، هنگام تولد ماده بوده و پس از مرگِ جنس نر در گروه، به نر تغییر می‌کند. این اتفاق می‌تواند تنها در عرض ۳ روز روی دهد!
در مورچه‌ها، ملکه و همه‌ی کارگران از تخمک لقاح‌یافته به دنیا می‌آیند؛ در حالی که مورچه‌های کارگر از تخمک‌های لقاح‌نیافته رشد می‌کنند. این هم یک روش تعیین جنسیت در بسیاری از موجودات زنده است. ملکه، کروموزوم‌هایش را از پدر و مادرش به ارث می‌برد در حالی که کارگران کروموزوم‌هایشان را فقط از ملکه می‌گیرند. تعیین جنسیت در شته‌ها نیز به همین شیوه صورت می‌گیرد با این تفاوت که این اتفاق گاهی روی می‌دهد و گاهی خیر. شته‌های ماده در فصل بهار با شیوه‌ای به نام بکرزایی (Parthenogenesis) تعداد زیادی خواهر برای خودشان تولید می‌کنند و تنها در پایان فصل جفت‌گیری، با انجام آمیزش جنسی تعداد بسیار محدودی جنس نر می‌زایند.
برخی از ماهیان از جمله مولی آمازون از نظر جنسی بی‌میل (Asexual) بوده و تنها استفاده‌اش از اسپرم برای این است که اسپرم بتواند غشای تخمک را پاره کند تا روند تولد و رشد آغاز شود. و این ماهی برای انجام این کار ظاهراً تنها به اسپرم یک گونه‌ی دیگر از ماهیان به نام مولی باله‌بادبانی تمایل دارد. اسپرم مولی باله‌بادبانی در لقاح هیچ نقشی نداشته و فقط به صورت فیزیکی تخمک را پاره می‌کند.
در برخی از ماهیان و پرندگانی از جمله بوقلمون وحشی، روش تعیین جنسیت بسیار جالب و متفاوت است. بوقلمون‌های وحشی چند نوع نر دارند و نر غالب که می‌تواند با ماده‌ی گروه آمیزش داشته باشد، تنها پس از پیروز شدن در مبارزات خونین بوقلمونی تعیین می‌شود. نری که در این مبارزات پیروز می‌شود به عنوان نر غالب و دیگر نرها به عنوان نر زیردست شناخته می‌شوند. بدن نرهای زیردست اسپرم تولید می‌کند اما هرگز اجازه‌ی آمیزش در گروه را نخواهد یافت. جالب این‌جاست که این مبارزات منجر به ایجاد تفاوت ظاهری در دو نوع جنس نر می‌شود.
در طاووس‌ها، بوقلمون‌ها، خروس‌ها و بسیاری دیگر از گونه‌های جانوران تنوع ظاهری در جنس نر بسیار زیاد است. این تنوع در ژنتیک و بیولوژی تکاملی به مفهوم زیبایی تعبیر می‌شود. این تنوع و زیبایی به نرهای گروه کمک می‌کند توجه جنس ماده را به سمت خود جلب کنند.
امیدواریم در ویدیوهای آینده بتوانیم به موارد جالب دیگری از روش‌های آمیزش و تعیین جنسیت در موجودات زنده اشاره کنیم.
