کرونوس کانال دانش و علوم به زبان فارسی – اخبار علمی و تحلیل
کرونوس – یک گونه از ماهیان برای نخستین بار طی آزمون معروف آینه، نشانه‌های احتمالی خودآگاهی از خود بروز داد.
این ماهی کوچکِ صخره‌های مرجانی که زمردماهی آذرخشین (bluestreak cleaner wrasse) نام دارد توانست از مجموعه آزمون‌هایی که پژوهشگران ژاپنی طراحی کرده بودند سربلند بیرون آمده و تشخیص دهد که تصویر منعکس شده در آینه بدن خودش است.
تاکنون تنها موجوداتی که غیر از انسان از این آزمون سربلند بیرون آمده‌اند – رفتارگرایان این آزمون را به عنوان سنجش ظرفیت شناختی سطح بالا می‌شناسند – شامل برخی از پستانداران (برخی از میمون‌ها، فیل‌ها، کوسه‌ها و دلفین‌ها) و پرندگان خانواده‌ی کلاغ بوده‌اند. (در یک مطالعه‌ی بحث‌برانگیز، نشان داده شده که مورچه‌ها نیز احتمالاً در این آزمون پذیرفته شده‌اند.)
نویسندگان مقاله‌ی مربوط به این آزمون در نسخه‌ی پیش از انتشار آن که روی bioRxiv موجود است می‌گویند: این مطالعات تازه «نشان می‌دهند که قابلیت‌های ادراکی و شناختی ماهی‌ها اغلب با دیگر مهره‌داران برابر یا از آن‌ها بیشتر است. این تحقیقات همچنین نشان می‌دهند توانایی شناختی در ماهیان احتمالاً بسیار نزدیک به مهارت‌های شناختیِ مشاهده‌شده در انسان‌ها و خانواده‌ی میمون‌ها است.»
در آزمون آینه، روی بخش مهمی از بدن حیوان مورد نظر علامتی گذاشته شده و سپس او را جلوی آینه قرار می‌دهند. اگر حیوان با دیدن تصویر خود در آینه تلاش کند علامت را از روی بدن خودش از بین ببرد و در عدم حضور آینه چنین کاری را انجام ندهد معلوم می‌شود حیوان معنای انعکاس را می‌فهمد و لذا قابلیت فهم نوعی برداشت کلی از خودش را دارد.
با این که زمردماهی – که به دلیل قابلیت‌های شناختی پیچیده‌ای که پیشتر از خود نشان داده بود از سوی پژوهشگران موضوع این آزمون قرار گرفت – دست یا منقار ندارد که با استفاده از آن بتواند علامت روی بدنش را مورد بررسی قرار داده و آن را پاک کند، اما با مالیدن بدن خود به صخره‌ها و مواد دیگر سعی در جدا کردن مواد مزاحم از بدن خود می‌کنند. این کار به عنوان معیار قبولی یا ردی این نوع ماهی از این آزمون در نظر گرفته شد و بر روی ۱۰ قطعه از این ماهی که در آکواریوم‌های متفاوتی قرار داشتند مشاهده شد.
پیش از انجام آزمون اصلی، محققین رفتار ماهی را بدون داشتن علامت در مقابل آینه مورد بررسی قرار دادند. هر سه مرحله الگوی رفتاری که قبلاً در دیگر حیوانات خودشناس دیده شده بود در ۷ قطعه از ۱۰ قطعه زمردماهی تحت آزمایش مشاهده شد. ماهی ابتدا با دیدن تصویر در آینه طوری رفتار کرد انگار ماهی دیگری را دیده است. در مرحله‌ی دوم رفتار خاصی را از خود نشان داد که در عدم حضور آینه دیده نشده بود و در نهایت به تصویر خود در آینه خیره شده و به دقت به بررسی تصویر خود پرداخت.
گروه سپس به انجام آزمون اصلی مبادرت کرد. در این آزمون، یک ژل رنگی درست زیر پوست ۸ قطعه از زمردماهی‌ها قرار داده شد طوری که شبیه به یک موجود مزاحم روی بدن آن‌ها باشد. ۳ تا از ۴ قطعه ماهی‌ای که زیر گلویشان علامت‌گذاری شده بود شروع به خاراندن آن قسمت از بدن خود کردند. آن‌ها این کار را در عدم حضور آینه و همچنین در زمانی که ماده‌ی بی‌رنگی به آن‌ها تزریق شده بود انجام نمی‌دادند.
۳ قطعه از ۴ قطعه‌ای که علامت روی سرشان قرار داده شده بود در حضور آینه شروع به خاراندن سر خود کردند، اما چون در زمان‌های دیگر نیز سر خود را می‌خواراندند، محققین نتایج آزمون بر روی آن‌ها را مد نظر قرار ندادند.
در این مقاله آمده: «نتایجی که ما این‌جا به آن‌ها اشاره کرده‌ایم در ذات خود مناقشه‌برانگیز و مجادله‌آمیز هستند و ما از هر نوع بحث حول آن‌ها استقبال می‌کنیم. از نظر ما، پاسخ‌های رفتاری موفقی که ماهی‌ها به همه‌ی فازهای آزمون علامت‌گذاری داده‌اند نباید به وجود خودآگاهی در آن‌ها اطلاق شود، اما در این شکی نیست که این ماهیان تصویری را که در آینه می‌بینند به عنوان بدن خود تشخیص می‌دهند.»
آنان نتیجه می‌گیرند که یافته‌های آن‌ها می‌تواند موجب ایجاد دو نوع تغییر رویه در این زمینه شود: یا می‌پذیریم که ماهی‌ها – که قبلاً تصور می‌شد موجوداتی باهوش نیستند – خودآگاه‌اند چون از همان آزمونی سربلند بیرون آمده‌اند که حیوانات «عالی‌تر» در آن موفق بوده‌اند؛ یا به این نتیجه می‌رسیم که این رفتارها به دلیل قابلیت‌های شناختی‌ای غیر از شناختِ خود صورت می‌گیرد.
این که موجودی یا ابزاری بعد از دیدن تصویری خودش را شناسایی کند؛ هرگز هم معنی با خودآگاهی نیست. فرضیات مبنایی این مطالعات اشتباه است. یک گوشی موبایل دارای دوربین و حافظه و نرم افزار مناسب هم می تواند خودش را شناسایی کند و قطعه اضافه شده به خودش را با کنترل یک ابزار بردارد. این که نشد خودآگاهی. برداشت شما و امثالهم از خودآگاهی بسیار ناقص و معیوب است
تارا خانم عزیز, اصطلاح خود آگاهی در حیطه رفتار شناسی موجودات معنای متفاوتی با استفاده همین واژه در زبان کاربردی روزمره داره. منظور از خود آگاهی در مثلا رفتار این ماهی, تشخیص این نکته هست که توان تفکیک سوژه های ادراکی از خودش رو پیدا کرده و تعریفی هر چند ابتدایی از خودش داره که اون رو با تصویری که از بیرون وارد چشمش میشه منطبق میبینه. (در نظر داشته باشید آینه برای ماهی ها برعکس ما یک پدیده ناشناخته هست).
مثالتون در مورد گوشی موبایل هم کم اهمیت کردن اون کشف نیست چون گوشی موبایل برتامه ریزی شده توسط موجودی خودآگاه به نام انسانه و خود گوشی خود آگاه نیست و تنها در حدود برنامه نوشته شده در اون قادر به تشخیص هست. اگر برنامه ای در گوشی نوشته شده باشه که باعث سوختن سی پی یو گوشی بشه و فعال شدن اون برنامه به شکل اتوماتیک در گوشی نوشته شده باشه گوشی خودش رو خواهد سوزوند. این تفاوت خود آگاهی حقیقی این ماهی با خود آگاهی تزریقی گوشیست!
دلیل تعجب دانشمندان از رفتار این ماهی هم قیاسش با رفتار گوشی سامسونگ نیست, بلکه با انواع ظاهرا پیچیده تر حیاته که متوجه انطباق تصویر آینه با خودشون نشدن.
با شما موافقم تارا خانم