رود گمشده منشأ شکل‌گیری تمدنی بزرگ

کرونوس – «تمدن دره‌ی سند» از سردمداران فناوری عصر برنز بود. پیشرفت‌های آنان در متالورژی و اندازه‌گیری در سراسر آسیا، اروپا و آفریقای شمالی شناخته شده بود. اما مسأله‌ای در مورد آنان وجود دارد که زمین‌شناسان را گیج کرده: چرا در اطراف هیچ یک از شهرهای مهم آنان منابع آبی دائمی برای رفع نیازهای آنان وجود ندارد؟ تاریخ‌نگاری بستر رودخانه‌ای قدیمی در اطراف محل زندگی این تمدن به دانشمندان نشان داده است که این تمدن بدون داشتن منابع کافی آب به این پیشرفت‌ها دست یافته است.

امروزه هم حتی بسیاری از شهرهای دنیا در نزدیکی منابع آب شیرین بنا شده‌اند. مناطق حومه که دیگر منابع آب شیرین در نزدیکی‌شان ندارند، با استفاده از مهندسی آب را از دره‌های دورتر به این مناطق منتقل می‌کنند. اما تمدنی که بین ۴۶۰۰ تا ۳۹۰۰ سال پیش بین دو رود سند و گنگ زندگی می‌کرده، به هیچ‌یک از این دو رود آن‌قدر نزدیک نبوده که بتواند از طریق آن‌ها امرار معاش کند.

جغرافی‌دانان در قرن نوزدهم کشف کردند که رود سوتلج که آب آن از آب شدن کوه‌های یخ قطبی تأمین می‌شود قبلاً از نزدیکی بسیاری از این شهرها رد می‌شده. پس مسأله حل شد؟! هنوز نه! مقاله‌ای در Nature Communications منتشر شده است که مدعی‌ست تاریخ‌نگاری رسوبات در بستر قدیمی و جدید رود سوتلج نشان می‌دهد مسیر اصلی این رود تقریباً ۸۰۰۰ سال پیش منحرف شده است، یعنی مدت‌ها قبل از شکل‌گیری سرزمین‌هایی در اطراف آن.

وقتی جمعیت‌های انسانی در اطراف بستر قدیمی این رود شکل گرفتند، آب رود به دلیل بادهای موسمی فقط به صورت فصلی جاری می‌شد. با توجه به این که آثاری از سدسازی در میان تمدن‌های این مناطق یافت نشده است، این که این جمعیت‌ها آب مورد نیاز خود را در فصل خشکی از کجا تأمین می‌کرده‌اند، هنوز برای دانشمندان به صورت یک معما باقی مانده است.

با این حال، یکی از نویسنده‌های اصلی مقاله، پروفسور سانجیو گوپتا از امپریال کالج لندن معتقد است بی‌آب شدن سوتلج آثار مثبت خود را داشته است. رودهای متعدد در منطقه، دلیل اصلی جاری شدن سیل‌هایی ویرانگر بوده است که می‌توانسته جمعیت‌های انسانی را نابود کند. اما حتی در فصل بارانی، جریان موقت آب از کانال قدیمی رود آن‌قدر کم بوده که تهدیدی برای ساکنین آن‌ها ایجاد نمی‌کرده.

با این که دانشمندان فکر می‌کردند تغییر جهت رود سوتلج باعث شده بود عده‌ی زیادی از ساکنین اطراف آن محل زندگی خود را تغییر دهند، اما حالا به نظر می‌رسد همین تغییر جهت باعث شده است که بسیاری در نزدیکی بستر قدیمی این رود ساکن شوند.

رودها در بستر خاک نرم دلتاها دائماً تغییر مسیر می‌دهند، اما این اتفاق تقریباً به آرامی روی می‌دهد. از سوی دیگر، رانش زمین یا خشک شدن سرمنشأ یک رود گاهی موجب ایجاد تغییرات عمده در مسیر رودها می‌شود. چنین تغییراتی گاهی باعث می‌شود رودها به صورت دائم مسیر خود را تغییر دهند یا بارها به مسیر قبلی خود بازگردند.