ویدیو: خودآگاهی انسان چگونه شکل گرفت؟

کرونوس – ویدیوی این هفته با کمی تأخیر با همکاری دوستانی از هیأت تحریریه روی یوتیوب و آپارات آپلود شد. در این ویدئو به بررسی یکی از نظریه‌هایی که در مورد چیستی و چرایی شکل‌گیری آگاهی و خودآگاهی مطرح می‌شود خواهیم پرداخت. کتابی در سه جلد به خوبی نظرات جولیان جینز، روانشناس معروف را معرفی کرده. «خاستگاه آگاهی در فروپاشی ذهن دوجایگاهی» نام سه کتاب است که در یک مجلد خلاصه‌سازی شده است. عده‌ای از فلاسفه‌ی فلسفه‌ی ذهن و خوآگاهی هنوز نتوانسته‌اند دلایل محکمی در رد این نظریه بیاورند؛ چراکه پایه‌های این نظریه، از مقولات بی‌شماری همچون تاریخ باستان، زمین‌شناسی، روانشناسی و حتی زبان‌شناسی استفاده می‌کند.

بر اساس نظریه‌ی جولیان جینز، بشر در ماقبل تاریخ، فاقد آگاهی بوده است. تولید ابزارآلات، شیوه‌ی همزیستی با اعضای قبله و شکار هیچ‌یک سهمی از آگاهی (آن‌طور که ما می‌شناسیم) ندارند، بلکه واکنش قبایل و افراد عهد باستان به تحریکات بیرونی بوده‌اند.

جینز در این مقال می‌گوید خودآگاهی یا آگاهی چیزی نبوده که از عنفوان تمدن وجود داشته باشد؛ بلکه پدیداری بس جدید است. طبق نظریه‌ی او، هنگامی که دو نیمکره‌ی چپ و راست در طول تاریخ به تکامل می‌رسند، قادر می‌شوند نداهای توهمی که همیشه در یکی از نیمکره‌ها تولید می‌شده را به راحتی به نیمکره‌ی دیگر منتقل کنند تا این توهمات – برخاسته از خودآگاه یا ناخودآگاه – توسط انسان باستانی شنیده شوند.

برای اثبات این ادعا جینز چندین مثال می‌زند. مثلاً ما در زمان‌های زیادی در زندگی همچون مسواک زدن هیچ نیازی به آگاهی نداریم و آگاهی در واقع شکلی از زبان است که ما به صورت روزمره و در طول زندگی‌مان از آن برای تجزیه و تحلیل و تصمیم‌گیری استفاده می‌کنیم.

جینز معتقد است مذهب در زمانی شکل گرفته که عده‌ای از کسانی که هنوز می‌توانستند این نداهای دیداری یا شنیداری را به صورت اسکیزوفرنیک بتجربه کنند، توانستند عده‌ای دیگر را به سمت خود جلب کنند و ادعا کنند با خالقِ خالقین در تماس هستند و این در حالی رخ داده که مردم عادی به همان دلیل که ذهنشان یک‌شکل شده بوده دیگر نمی‌توانستند ندای بت‌های شخصی‌شان را بشنوند.

نظریه‌ی ذهن دوجایگاهی توسط دانیل دنت، فیلسوف مشهور نظریه‌ی ذهن و آگاهی رد شده است (Dennett vs Jaynes: Software Archeology)، اما وی هیچ دلیل محکمی برای رد این نظریه اعلام نکرده‌ است. همچنین بسیاری از محققین این زمینه با این که گمان می‌کنند شواهد این نظریه اندک است، اما آن را کاندیدای خوبی برای توضیح بخش‌هایی از روند شکل‌گیری خودآگاهی می‌دانند.

با این همه، نظریه‌ی جینز با همه‌ی نقدهایی که به آن وارد است، نظریه‌ای کامل و تمام‌عیار است. او مقولات مختلف علمی را به هم پیوند می‌دهد و می‌تواند شمایی بزرگ‌تر از آن‌چه حول آن تحقیق می‌کند به دست دهد. حتی دنیل دنت هم در این مورد اتفاق نظر دارد. او می‌گوید: «ما دقیقا به چنین نظریه‌ای نیاز داریم.» بقیه‌ی داستان را خودتان در ویدئوی جدید ما ببینید!

جینز به ضعف‌های نظریه‌اش آگاه است و دوست داشت زمینه‌ای که فراهم کرده برای استفاده‌ی همه‌ی محققین به کار آید. در اپیزودهای دیگر در مورد خودآگاهی و سریال تلویزیونی وست‌ورد بیشتر می‌شنویم.

لینک خرید کتاب «خاستگاه آگاهی در فروپاشی ذهن دوجایگاهی» [نشر آگه]